Araştırmalarda Değişken Türleri | Tanımlar, Sınıflandırmalar ve Örnekler

Değişken Nedir?

Araştırmalarda değişken, incelenen olgunun farklı durumlarını veya özelliklerini temsil eden ölçülebilir unsurdur. İyi bir araştırma tasarımında hangi değişkenlerin ölçüleceğini doğru belirlemek, sonuçların güvenilirliği açısından kritik öneme sahiptir.

📘 Örnek: “Tuz toleransı yüksek bitki türleri var mı?” sorusunu araştırırken şu değişkenler incelenebilir:

• Suya eklenen tuz miktarı,

• Bitki türü,

• Bitkinin gelişim durumu (boy, solma düzeyi vb.).

🔹 1. Veri Türüne Göre Değişkenler

Değişkenler, topladıkları verinin türüne göre iki ana sınıfa ayrılır:

Nicel (sayısal) ve nitel (kategorik) değişkenler.

📈 Nicel (Sayısal) Değişkenler

Sayısal büyüklükleri temsil eder; toplama, çıkarma, bölme gibi işlemler yapılabilir.

Tür	Tanım	Örnek
Sürekli Değişken	Sonsuz aralıkta ölçülebilen değerler.	Yaş, boy, ağırlık, sıcaklık
Kesikli Değişken	Sayılabilen, tam sayı değerleri alan değişkenler.	Sınıftaki öğrenci sayısı, bitki sayısı

🧩 Nitel (Kategorik) Değişkenler

Sayısal değer yerine grupları, sınıfları veya sıfatları temsil eder.

Tür	Tanım	Örnek
İkili (Binary)	Evet/Hayır gibi iki kategorili sonuçlar.	Cinsiyet, evet-hayır anketi
Adlandırılmış (Nominal)	Sıralama içermeyen kategoriler.	Renk, marka, tür
Sıralı (Ordinal)	Derece veya sıralama içeren kategoriler.	Eğitim düzeyi, memnuniyet puanı

💡 Not: Bazı ordinal değişkenler, belirli koşullarda nicel olarak da değerlendirilebilir. Örneğin 1–5 yıldızlı ürün puanları hem sıralı hem sayısal kabul edilebilir.

🔹 2. Deneysel Yapıya Göre Değişkenler

Araştırmalarda değişkenler, deneyin işlevine göre de sınıflandırılır.

Tür	Tanım	Örnek
Bağımsız Değişken	Araştırmacı tarafından değiştirilen, neden rolündeki değişken.	Suya eklenen tuz miktarı
Bağımlı Değişken	Etkisi ölçülen, sonuç rolündeki değişken.	Bitkinin boyu, solma oranı
Kontrol Değişkeni	Sabit tutulan, sonuca etkisi engellenen değişken.	Sıcaklık, ışık miktarı, su hacmi

💡 Bağımsız değişken, “neden”; bağımlı değişken, “sonuç”tur.

Kontrol değişkenleri ise deneyin güvenilirliğini artırır.

🔹 3. Korelasyonel Araştırmalarda Değişkenler

Korelasyonel araştırmalarda neden-sonuç ilişkisi değil, ilişki düzeyi incelenir. Bu tür çalışmalarda değişkenler genellikle şu şekilde adlandırılır:

Tür	Tanım	Örnek
Yordayıcı Değişken	Diğer değişkenin öncülü olan değişken.	Yağış miktarı
Sonuç Değişkeni	Yordayıcı değişkene bağlı gelişen durum.	Oluşan çamur miktarı

🔹 4. Diğer Yararlı Değişken Türleri

Bazı değişken türleri analiz sürecinde yorum yapmayı kolaylaştırır:

Tür	Tanım	Örnek
Karıştırıcı	Bağımsız değişkenle ilişkili olup sonucu etkileyen gizli değişken.	Saksı boyutu, toprak türü
Gizil	Doğrudan ölçülemeyen ancak dolaylı göstergelerle temsil edilen değişken.	Bitkide “tuz toleransı”
Bileşik	Birden fazla değişkenin birleşiminden oluşturulan yeni değişken.	Bitki sağlığı puanı (boy + yeşillik + solma oranı)

🧭 Sonuç

Değişkenlerin türünü doğru belirlemek, doğru istatistiksel testlerin seçilmesini sağlar. Her araştırma, bağımsız, bağımlı ve kontrol değişkenlerinin net tanımlanmasıyla başlar; gizil, karıştırıcı ve bileşik değişkenler ise analizde derinlik kazandırır.

❓ Değişkenler Hakkında Sıkça Sorulan Sorular

1️⃣ Karıştırıcı, bağımsız ve bağımlı değişken arasındaki fark nedir?

Bağımsız değişken, araştırmada neden olarak kabul edilen değişkendir.

Bağımlı değişken, bu nedenin sonucu olarak etkiyi temsil eder.

Karıştırıcı değişken ise her iki değişkenle de ilişkili olan üçüncü bir etkendir.

Bu tür bir değişkenin varlığı, bağımsız değişkenin etkisini yanlış yorumlamanıza neden olabilir.

📘 Örnek: “Egzersiz süresi (bağımsız)” ile “kalp sağlığı (bağımlı)” arasındaki ilişki incelenirken, “beslenme alışkanlıkları” da her iki değişkeni etkiliyorsa bu karıştırıcı değişkendir.

2️⃣ Kesikli ve sürekli değişkenler arasındaki fark nedir?

Bu iki değişken türü nicel (sayısal) veriler arasında yer alır:

Tür	Tanım	Örnek
Kesikli	Sayılabilen, tam sayı değerleri alır.	Sınıftaki öğrenci sayısı, doğan yavru sayısı
Sürekli	Ölçülebilen, kesirli ya da sonsuz aralıklı değerler alır.	Ağırlık, su hacmi, yaş, sıcaklık

💡 Kısaca:

Kesikli değişken = sayma → 1, 2, 3...

Sürekli değişken = ölçme → 1.25, 2.8, 3.0 gibi.

3️⃣ Bağımlı ve bağımsız değişken nedir?

Araştırmalarda bağımsız değişken, araştırmacı tarafından değiştirilen (neden), bağımlı değişken ise bu değişikliğin sonucu (etki) olarak ölçülen değişkendir.

📘 Örnek: “Besin miktarının bitki büyümesi üzerindeki etkisi” araştırmasında:

• Bağımsız değişken: Eklenen besin miktarı

• Bağımlı değişken: Hasat sonunda bitki biyokütlesi (boy, ağırlık vb.)

💡 Değişkenlerin doğru tanımlanması ve ölçüm biçiminin önceden belirlenmesi, sağlam bir deneysel tasarım için şarttır.