Yarı Deneysel Araştırma Deseni Nedir? Türleri, Kullanım Alanları ve Örneklerle Açıklama

Yarı deneysel araştırma deseni, bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisini inceleyerek neden-sonuç ilişkisini ortaya koymayı amaçlayan, ancak tesadüfi (random) atama içermeyen bir araştırma yöntemidir.

Bu yaklaşım, etik nedenlerle ya da uygulamada zorluklar nedeniyle tam bir deneysel tasarımın yürütülemediği durumlarda kullanılır. Katılımcılar gruplara önceden var olan koşullar veya doğal süreçler doğrultusunda atanır.

💡 Kısaca: Yarı deneysel araştırma, deneysel tasarımın mantığını korur ancak katılımcı ataması rastgele değildir.

⚖️ Deneysel ve Yarı Deneysel Tasarımlar Arasındaki Farklar

Özellik	Deneysel Tasarım	Yarı Deneysel Tasarım
Grup Ataması	Katılımcılar rastgele (random) atanır.	Katılımcılar rastgele değil, mevcut özelliklere göre atanır.
Müdahale Kontrolü	Araştırmacı müdahaleyi (tedaviyi) tamamen kontrol eder.	Araştırmacı genellikle mevcut müdahaleleri inceler.
Kontrol Grubu	Zorunludur.	Her zaman gerekmez (ama genellikle bulunur).
İç Geçerlik	Yüksek	Orta düzeyde
Dış Geçerlik	Orta	Yüksek (gerçek yaşam koşullarına daha yakın olduğu için)

💬 Örnek: Yeni bir psikolojik terapinin depresyon üzerindeki etkisini incelemek istiyorsunuz. Eğer hastaları rastgele iki gruba ayırabiliyorsanız bu deneysel tasarımdır. Ancak kliniğin izin vermemesi nedeniyle rastgele atama yapamıyorsanız, var olan grupları karşılaştırarak yarı deneysel bir tasarım kurabilirsiniz.

🧩 Yarı Deneysel Araştırma Türleri

1️⃣ Eşdeğer Olmayan Gruplar Deseni

Araştırmacı, birbirine benzer iki veya daha fazla grubu seçer, ancak gruplardan yalnızca biri müdahale (tedavi) alır.

Bu gruplar rastgele oluşturulmadığı için tam anlamıyla eşdeğer değildir. Bu nedenle, olası karıştırıcı değişkenler istatistiksel olarak kontrol edilmelidir.

📘 Örnek: Bir okulda uygulanan “okul sonrası destek programı”nın başarıya etkisini ölçmek istiyorsunuz. Program uygulanan okuldaki öğrenciler ile benzer özellikteki başka bir okulun öğrencilerini karşılaştırarak sonuç çıkarabilirsiniz.

2️⃣ Regresyon Süreksizlik Deseni

Bu tür çalışmalarda, katılımcıların bir bölümü belirli bir kesme (cutoff) puanının üzerinde veya altında oldukları için farklı gruplara ayrılır.

Kesme noktasına yakın katılımcılar birbirine çok benzediğinden, gözlenen farkın büyük olasılıkla uygulanan müdahaleden kaynaklandığı kabul edilir.

📘 Örnek: Bir lise, yüksek başarı gösteren öğrencileri özel bir programa kabul ediyor. Sınav puanı kesme noktasının hemen üstündeki ve hemen altındaki öğrencilerin yıllar içindeki başarı farkını inceleyerek, özel programın etkisini ölçebilirsiniz.

3️⃣ Doğal Deneyler

Araştırmacı, bağımsız değişken üzerinde hiçbir kontrol uygulamaz. Ancak doğada veya toplumda meydana gelen bir olay, sanki rastgele bir atama yapılmış gibi iki grup oluşturur.

📘 Örnek: Oregon Sağlık Çalışması (Oregon Health Study) 2008 yılında, ABD’nin Oregon eyaletinde düşük gelirli bireylere sağlık sigortasının kura ile verilmesi üzerine gerçekleştirilmiştir. Araştırmacılar, sigorta kazananları “deney grubu”, kazanamayanları ise “kontrol grubu” olarak ele alarak sağlık sonuçlarını incelemiştir.

💡 Bu yöntem, gerçek dünyadaki doğal farklılıklardan faydalanarak nedensel ilişkileri anlamayı sağlar.

🧭 Ne Zaman Yarı Deneysel Tasarım Kullanılır?

⚖️ Etik Nedenlerle:

Bazı durumlarda, bir tedaviyi rastgele dağıtmak veya bazı bireylerden kasıtlı olarak mahrum bırakmak etik dışıdır. Yarı deneysel tasarım, bu tür durumlarda uygun bir alternatiftir.

📌 Örnek: Bir devlet, düşük gelirli vatandaşlarına sağlık sigortası dağıtıyor. Araştırmacıların bunu rastgele düzenlemesi etik olmaz, ancak devletin uyguladığı sistem incelenebilir.

💰 Pratik Nedenlerle:

• Rastgele atama yapmak zaman, maliyet veya erişim kısıtları nedeniyle mümkün olmayabilir.

• Geniş örneklemlerle deney yürütmek bütçe ve kaynak gerektirir.

Bu durumlarda, yarı deneysel desenler mevcut verilerle çalışarak daha uygulanabilir çözümler sunar.

⚖️ Avantajlar ve Dezavantajlar

✅ Avantajlar

• Gerçek yaşam koşullarına yakın olduğu için dış geçerlik yüksektir.

• Tam deneysel olmayan çalışmalara göre daha fazla kontrol sağlar.

• Etik sınırlamaları aşmak için uygun bir yöntemdir.

• Genellikle mevcut veriler kullanıldığı için maliyet açısından ekonomiktir.

❌ Dezavantajlar

• Rastgele atama olmadığından, karıştırıcı değişkenlerin etkisini tam olarak ortadan kaldırmak zordur.

• İç geçerlik tam deneylere göre düşüktür.

• Kullanılan veriler bazen eksik veya hatalı olabilir (özellikle retrospektif veri setlerinde).

💡 Sonuç

Yarı deneysel araştırmalar, deneysel titizliği etik ve pratik sınırlarla dengeleyen güçlü bir yöntemdir. Gerçek dünyadaki uygulamaları anlamak için ideal bir çerçeve sunar.

💬 Kısaca: “Yarı deneysel tasarım, rastgeleliğin mümkün olmadığı yerde bilimin sistematikliğini korur.”

❓ Yarı Deneysel Araştırma Tasarımı Hakkında Sıkça Sorulan Sorular

1️⃣ Yarı deney nedir?

Yarı deney, neden–sonuç ilişkisini incelemeyi amaçlayan bir araştırma tasarımıdır. Ancak klasik deneysel tasarımlardan farklı olarak, katılımcılar rastgele (random) olarak gruplara atanmaz.

Bu nedenle, araştırmacı mevcut grupları veya doğal koşulları temel alarak verileri toplar ve analiz eder.

💡 Kısaca: Yarı deneysel araştırma, rastgeleliğin mümkün olmadığı durumlarda deneysel yaklaşımın sistematiğini koruyan bir yöntemdir.

2️⃣ Rastgele atama nedir?

Rastgele atama, bir araştırmadaki katılımcıların deney ve kontrol gruplarına eşit olasılıkla atanması işlemidir.

Amaç, gruplar arasındaki farklılıkların yalnızca uygulanan değişken (tedavi) nedeniyle ortaya çıkmasını sağlamaktır.

💬 Örnek: Bir tedavi yöntemi test ediliyorsa, rastgele atama sayesinde gruplar yaş, cinsiyet veya sağlık durumu bakımından dengelenir. Yarı deneylerde bu mümkün değildir; bu yüzden gruplar arasında doğal farklılıklar bulunabilir.

3️⃣ Ne zaman yarı deneysel tasarım kullanılmalıdır?

Yarı deneysel tasarım, etik veya pratik nedenlerle rastgele atama yapılamayan durumlarda tercih edilir.

📌 Etik örnek: Bazı bireylere sağlık hizmeti sağlamak ama diğerlerinden bilerek mahrum bırakmak etik olmaz. Bu durumda, zaten mevcut olan doğal dağılımları inceleyerek yarı deney yapılabilir.

📌 Pratik örnek: Büyük örneklem gerektiren, yüksek maliyetli veya uzun süreli araştırmalarda rastgele atama yapmak mümkün olmayabilir. Yarı deneysel yöntem, gerçek yaşam koşullarına daha uygun bir çözüm sunar.

4️⃣ Yarı deneysel tasarımların geçerliği nasıldır?

• 🔹 İç geçerlik (internal validity): Rastgele atama olmadığından, karıştırıcı değişkenler tamamen kontrol edilemeyebilir.

• 🔹 Dış geçerlik (external validity): Gerçek yaşam ortamlarında yürütüldüğü için genellikle yüksek olur.

💡 Yani yarı deneyler, “laboratuvardan çıkıp hayata karışan” bilimsel çalışmalardır.