Veri Analizinde Değişken, Değişken Türleri ve Veri

Değişken Nedir?

Herhangi bir araştırmada, gözlenen birimlerden bir diğerine, bireyden bireye veya koşuldan koşula farklılık gösteren her özelliğe değişken denir. Kısacası, araştırma kapsamında sabit olmayan, değişebilen tüm özellikler birer değişkendir.

• Örnekler: Yaş, boy, kilo, cinsiyet, eğitim durumu, gelir, depresyon skoru, hava sıcaklığı…

Bir değişkenin aldığı spesifik değerler ise veri olarak adlandırılır.

Değişken Türleri

1. Geleneksel Sınıflandırma: Nicel ve Nitel Değişkenler

• Nicel (Ölçümsel) Değişkenler: Sayı, miktar veya ölçülebilir bir değeri ifade eder. Örnekler: Yaş, boy, kilo, IQ puanı, aylık gelir.

• Nitel (Kategorik) Değişkenler: Sayısal olarak ölçülemeyen, gruplara veya kategorilere ayrılan özelliklerdir. Örnekler: Cinsiyet, medeni durum, doğum yeri, eğitim durumu, likert ölçek cevapları (örn. “katılıyorum” – “katılmıyorum”).

2. Ölçüm Düzeylerine Göre Değişkenler

Değişkenler, yalnızca nicel veya nitel olmakla kalmaz; aynı zamanda ölçüm düzeylerine göre de sınıflandırılır. Bu ölçüm düzeyleri, analizde kullanılacak yöntemlerin belirlenmesinde temel rol oynar.

2.1. Sınıflama (Nominal) Ölçeği

• Tanım: Değerler, belirli kategorilere/kümelere ayrılır ve yalnızca tanımlama/ayırt etme işlevi görür. Kategoriler arasında bir büyüklük ya da sıralama ilişkisi yoktur.

• Örnekler: Cinsiyet (Kadın/Erkek), doğum yeri, kan grubu.

• Özellikler: Sayısal kodlar analiz amaçlıdır, aritmetik işlemler yapılamaz. Sıklık (n) ve yüzde (%) ile özetlenir.

• Analiz: Non-parametrik testler kullanılır.

2.2. Sıralama (Ordinal) Ölçeği

• Tanım: Değerler arasında sıralama yapılabilir ancak aralarındaki farklar eşit değildir.

• Örnekler: Eğitim durumu (ilkokul < lise < üniversite), likert tipi ölçekler (1-tamamen katılmıyorum, 5-tamamen katılıyorum).

• Özellikler: Kategoriler büyüklük ifade eder, ancak aralarındaki mesafe ölçülemez. Medyan, çeyrekler, sıklık ve yüzde ile özetlenir. Dört işleme tabi tutulamaz, ortalaması hesaplanamaz.

• Analiz: Non-parametrik testler; sıra ortalaması, sıra toplamı gibi analizler.

2.3. Aralık (Interval) Ölçeği

• Tanım: Değerler arasında eşit aralıklar vardır, ancak “0” noktası mutlak bir yokluğu göstermez.

• Örnekler: Sıcaklık (°C, °F), IQ puanı, sınav puanları.

• Özellikler: Aritmetik ortalama, standart sapma gibi istatistikler hesaplanabilir.

• Analiz: Parametrik testler, normal dağılım varsayımı ile uygulanabilir.

2.4. Oran (Ratio) Ölçeği

• Tanım: Hem eşit aralıklar vardır, hem de “0” noktası mutlak yokluğu gösterir.

• Örnekler: Kilo (kg), boy (cm), gelir (TL), kardeş sayısı.

• Özellikler: Tüm matematiksel işlemler mümkündür, ortalama ve standart sapma hesaplanabilir.

• Analiz: Parametrik testler.

3. SPSS’te Değişken Sınıflandırması

SPSS, değişkenleri üç temel kategoriye ayırır:

SPSS Türü	Tanım	Kapsadığı Ölçekler
Nominal	Sınıflama/Kategorik	Nominal
Ordinal	Sıralama/Kategorik	Ordinal
Scale	Ölçümsel (aralık + oran birlikte)	Interval + Ratio

4. Analiz Sürecinde Bağımlı ve Bağımsız Değişken

Analiz sürecinde değişkenler, aralarındaki ilişki veya farklılık incelenmek üzere ikiye ayrılır:

• Bağımsız Değişken: Etkisi araştırılan, diğer değişken(ler) üzerinde etkisi incelenen değişken.

• Bağımlı Değişken: Bağımsız değişken(den) etkilenen, sonucu ya da çıktıyı ifade eden değişken.

Bir örnek: Bir eğitim programının (bağımsız değişken) öğrencilerin sınav başarısı (bağımlı değişken) üzerindeki etkisi araştırılıyorsa, “eğitim programı” bağımsız; “sınav puanı” ise bağımlı değişkendir.

Sık Yapılan Hatalar ve Yanılgılar

• Sıralama ölçeği kategorilerinde kodlar bir büyüklüğü gösterse de, aralarındaki fark nesnel olarak eşit değildir. 1’den 2’ye geçiş ile 5’ten 6’ya geçiş matematiksel olarak aynı değildir.

• Ölçeklerde her bir ifade sıralama ölçeğinde iken, toplam puanın aralık ölçeğine dönüştürülüp analiz edilmesi, sihirbazın şapkadan tavşan çıkarması gibidir: Matematiksel olarak tartışmalı bir durumdur; ancak araştırma pratiğinde çoğunlukla uygulanmaktadır.

• Ölçüm düzeyleri analiz yöntemi seçimi için belirleyicidir. Analizde “en az sıralama ölçeğinde” veya “en az aralık ölçeğinde” gibi ifadelerle karşılaşıldığında, hangi ölçekteki değişkenlerin dahil edildiği dikkatlice incelenmelidir.

Özet Tablolar ve Akılda Kalıcı Notlar

Ölçek Türü	Kategorik mi?	Sıralama Var mı?	Eşit Aralık?	Mutlak Sıfır?	Matematiksel İşlem	Tipik Örnekler
Nominal	✓	-	-	-	Yok (dört işlem yapılmaz)	Cinsiyet, doğum yeri
Ordinal	✓	✓	-	-	Sıralama, medyan	Eğitim durumu, likert
Interval	-	✓	✓	-	Toplama, çıkarma	Sıcaklık, IQ puanı
Ratio	-	✓	✓	✓	Tüm işlemler	Kilo, gelir, boy