Amaçlı Örnekleme Nasıl Yapılır? Türleri, Aşamaları ve Uygulama Alanları

Amaçlı Örnekleme Nedir?

• Amaçlı örnekleme, olasılığa dayalı olmayan örnekleme yöntemleri arasında yer alır.

• Bu yöntemde örnekleme birimleri, araştırmacının bilinçli seçimiyle belirlenir.

• Seçim ölçütü; bu birimlerin araştırma konusuna en fazla katkı sağlayacak niteliklere sahip olmasıdır.

• Kısacası, araştırmacı örnekleri “rastgele” değil, “amaç doğrultusunda” seçer.

• Bu nedenle yönteme “yargısal örnekleme” adı da verilir.

Bu yaklaşım özellikle nitel araştırmalarda ve karma araştırma modellerinde kullanılır. Çünkü araştırmacı, belirli özelliklere sahip bireyleri, olayları veya durumları derinlemesine incelemek ister.

Hangi Durumlarda Kullanılır?

Amaçlı örnekleme, geniş evrenlerde genelleme yapmak yerine belirli bir olguyu ayrıntılı olarak anlamayı hedefleyen çalışmalarda tercih edilir.

Aşağıdaki durumlarda bu yöntem uygun kabul edilir:

• Araştırmanın odaklandığı özel bir alt grubun veya nadir bir durumun incelenmesi gerektiğinde,

• Veri toplama kaynaklarının sınırlı olduğu durumlarda,

• Derinlemesine bilgi sağlayacak nitelikli bireylerin seçilmesi istendiğinde,

• Araştırma konusuna dair ön bilgi ve deneyim düzeyinin yüksek olduğu durumlarda.

Temel amaç, araştırma sorusuna en anlamlı yanıtı verebilecek örnekleri seçmektir.

Amaçlı Örnekleme Türleri

Amaçlı örneklemenin tek bir biçimi yoktur; araştırmanın amacına göre çeşitli alt türleri bulunur.

1. Maksimum Değişkenlik (Heterojen) Örnekleme

Araştırma konusuna ilişkin en geniş yelpazedeki görüş ve deneyimleri yakalamayı hedefler. Bu yöntemde, hem “tipik” hem de “uç” özellikler taşıyan birimler aynı örnekleme dahil edilir.

Örnek: Bir ildeki ruh sağlığı merkezlerinin hizmet sorunlarını araştıran bir çalışmada, hem kırsal hem de kentsel bölgelerdeki kurumların seçilmesi.

2. Homojen Örnekleme

Maksimum değişkenliğin tersine, çeşitliliği azaltarak belirli bir grubu ayrıntılı biçimde betimlemeye yöneliktir. Bu yöntemde katılımcılar benzer özelliklere (örneğin aynı meslek, yaş aralığı veya kültür) sahiptir.

Örnek: Aynı etnik kökenden gelen sosyal hizmet uzmanlarının ruh sağlığı hizmetlerine bakışlarını incelemek.

3. Tipik Durum Örneklemesi

Bir olgunun ortalama veya “normal” örneğini göstermek amacıyla kullanılır. Amaç genelleme yapmak değil, olguyu tanıtmak ve temsil eden örnekleri açıklamaktır.

Örnek: Farklı şehirlerde benzer sosyoekonomik düzeydeki 9. sınıf öğrencilerinin mesleki yönlendirme programına tepkilerini incelemek.

4. Uç Durum (Aykırı) Örneklemesi

Sıra dışı veya beklenmedik durumları anlamayı hedefler. Başarı veya başarısızlık açısından en uçta yer alan örnekler seçilir.

Örnek: Kalp ameliyatı sonrası olağanüstü hızlı ya da çok yavaş iyileşen hastaları incelemek.

5. Kritik Durum Örneklemesi

Bir veya birkaç örnek üzerinden genel bir durumu açıklamayı amaçlar.“Burada oluyorsa her yerde olur” veya “burada olmuyorsa başka yerde de olmaz” ilkesiyle hareket edilir.

Örnek: Yerel yönetimlerde halk katılımı süreçlerini incelerken, bu konuda en açık veya en kapalı belediyelerin seçilmesi.

6. Uzman Örneklemesi

Araştırma konusuna özel bilgi ve deneyime sahip kişilerin seçilmesiyle yapılır. Bu kişiler, konuya dair bilimsel veya mesleki yetkinliği olan bireylerdir.

Örnek: Et tüketiminin azalmasını inceleyen bir araştırmada gıda mühendisleriyle görüşülmesi.

Uygulama Aşamaları

Amaçlı örnekleme süreci, planlı biçimde ilerleyen beş temel aşamadan oluşur:

1. Araştırma Sorununun Belirlenmesi

Araştırmanın yanıtlamayı hedeflediği temel sorunun açıkça tanımlanması gerekir.Bu tanım, örneklem seçiminin dayandığı ölçütleri belirler.

Örnek: Travmatik olay sonrası davranış sorunları yaşayan gençlerde bilişsel davranışçı terapinin etkilerini incelemek.

2. Evrenin Tanımlanması

Araştırmanın kapsamına giren birey veya gruplar net biçimde belirlenir.

Örnek: Travma yaşamış ve terapi sürecine katılmış 10–16 yaş arası gençler.

3. Örneklemin Özelliklerinin Belirlenmesi

Evrenin hangi üyelerinin seçileceği, hangi ölçütleri taşıması gerektiği tanımlanır.

Örnek: Terapiden ortalamanın üzerinde fayda gören gençler (uç durum) veya farklı düzeylerde sonuç veren gençler (maksimum değişkenlik).

4. Veri Toplama Yönteminin Seçilmesi

Araştırma amacına ve örneklemin niteliğine göre uygun veri toplama aracı belirlenir.

Örnek: Görüşme, odak grup çalışması, gözlem ya da belge analizi yöntemleri kullanılabilir.

5. Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması

Amaçlı örnekleme, seçici olduğu için önyargı riski taşır. Bu nedenle araştırmacı, örnekleme sürecinde olası öznellikleri belirtmeli ve yorumlarını yalnızca örneklemle sınırlı tutmalıdır.

Yöntemin Güçlü ve Zayıf Yönleri

Avantajlar

• Derinlemesine bilgi sağlar ve karmaşık olguları açıklamaya yardımcı olur.

• Küçük örneklemlerle çalışmak mümkündür.

• Sınırlı kaynakların etkili kullanılmasını sağlar.

• Bir olgunun farklı yönlerini incelemeye uygun esneklik sunar.

Dezavantajlar

• Seçim süreci araştırmacının yargısına dayandığı için önyargı riski yüksektir.

• Evrenin tamamına genelleme yapılamaz.

• Evren içindeki çeşitlilik hakkında ön bilgi yoksa uygun örneklerin belirlenmesi güçleşir.

❓ Amaçlı Örnekleme Hakkında Sık Sorulan Sorular

1. Amaçlı örnekleme ile kolayda örnekleme arasındaki fark nedir?

Her iki yöntem de genellikle nitel veri toplama sürecinde kullanılır; ancak temel fark seçimin amacındadır.

• Kolayda örnekleme, araştırmacının erişimi kolay olan bireyleri seçmesiyle yapılır. Katılımcıların belirli bir özelliğe sahip olması şart değildir.

• Amaçlı örnekleme ise araştırma konusuyla ilgili belirli özellikleri taşıyan bireyleri bilinçli olarak seçmeye dayanır.

Örneğin, bir araştırmacı travma sonrası terapi sürecini inceleyecekse, bu deneyimi yaşayan bireyleri özellikle seçmesi gerekir; bu durum amaçlı örneklemeye örnektir.

Her iki yöntemde de elde edilen bulgular yalnızca seçilen alt topluluğa genellenebilir; evrenin tamamına genelleme yapılamaz.

2. Olasılığa dayalı olmayan örnekleme nedir?

Olasılığa dayalı olmayan örneklemede, örnekleme birimleri rastgelelik ilkesine göre değil, araştırmacının belirlediği ölçütlere göre seçilir. Yani evrendeki her bireyin örnekleme dahil olma şansı eşit değildir.

Bu grupta yer alan başlıca yöntemler şunlardır:

• Kolayda örnekleme

• Gönüllü katılım örneklemesi

• Amaçlı örnekleme

• Kartopu örneklemesi

• Kota örneklemesi

Bu yöntemler özellikle nitel araştırmalarda kullanılır; çünkü amaç istatistiksel genelleme yapmak değil, belirli bir durumu derinlemesine anlamaktır.

3. Örnekleme yöntemi ne anlama gelir?

Örnekleme yöntemi, geniş bir topluluk içinden veri toplanacak bir alt grubun belirlenme biçimidir. Evren çok büyük, dağınık ya da ulaşılması güç olduğunda, tüm bireylerle çalışmak yerine bu gruptan uygun bir örnek seçilir.

Örnekleme, hem zaman hem de maliyet tasarrufu sağlar ve araştırmacının istatistiksel çözümleme yapabilmesine imkân tanır.

Kullanılan başlıca örnekleme yöntemlerinden bazıları şunlardır:

• Basit rastgele örnekleme

• Kolayda örnekleme

• Kartopu örneklemesi

• Amaçlı örnekleme