Kategorik Değişkenler Arası İlişki Testleri – SPSS Uygulamalı Anlatım

Analizin Amacı

SPSS’te Crosstabs (Çapraz Tablo) analizi, iki kategorik değişken arasındaki ilişkiyi test etmek ve ilişkinin yönünü veya gücünü belirlemek için kullanılır. Bu yöntem, tıbbi verilerde sıkça karşılaşılan “risk”, “ilişki” veya “bağımsızlık” sorularına yanıt vermek için uygundur.

Bu uygulamada, veri yapısı örnek alınarak cerrahi sonuç, diyabet durumu ve cinsiyet gibi değişkenler üzerinden ilişki testi anlatılmıştır.

Kullanılabilecek Test Türleri

1️⃣ Ki-Kare Testleri (Chi-Square)

Bu testler, kategorik değişkenler arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığını belirlemek için kullanılır.

SPSS menüsünde “Statistics... → Chi-Square” seçildiğinde aşağıdaki alt testler hesaplanır:

• Pearson Chi-Square: Temel bağımsızlık testi.

• Likelihood-Ratio Chi-Square: Alternatif olasılık temelli test.

• Fisher’s Exact Test: 2x2 tablolarda, beklenen hücre frekansı 5’ten küçük olduğunda hesaplanır.

• Yates’ Corrected Chi-Square: Küçük örneklemlerde düzeltme uygulanmış testtir.

(SPSS 26 sürümünde Fisher’s Exact Test yalnızca 2x2 tablolarda otomatik hesaplanır.)

2️⃣ Korelasyon Ölçümleri (Correlations)

Eğer hem satır hem sütun değişkenleri sıralı (ordinal) veya sayısal (interval) ise, değişkenler arası yönlü ilişkiyi ölçmek için kullanılabilir.

• Spearman’s Rho (ρ): Sıralama ilişkisini gösterir.

• Pearson’s r: Her iki değişken de nicel olduğunda doğrusal ilişkiyi ölçer.

Akademik Tez Yazım Danışmanlığı

Hizmeti Satın Al

3️⃣ Nominal Düzeyli İlişki Ölçümleri

Nominal (sırasız) değişkenler için kullanılabilecek ölçüler:

• Contingency Coefficient: Ki-kare temelli genel ilişki katsayısı (0–1 arası).

• Phi ve Cramer’s V: Tablo boyutuna göre düzenlenmiş ilişki ölçüleri.

• Lambda: Bağımsız değişken kullanılarak bağımlı değişkenin tahmin edilmesindeki hata azaltma oranı.

• Uncertainty Coefficient: Değişkenler arası bilgi kazancı oranını ölçer.

Örneğin, 0.70’lik bir Uncertainty Coefficient değeri, bir değişkeni bilmenin diğerini %70 doğrulukla tahmin etmeye yardımcı olduğunu gösterir.

4️⃣ Ordinal Düzeyli İlişki Ölçümleri

Her iki değişkenin de sıralı (örneğin hastalık şiddeti, tedavi sonucu vb.) olduğu durumlarda tercih edilir.

• Gamma: Sıralı değişkenler arasındaki yönlü ilişkinin gücünü gösterir (-1 ile +1 arası).

• Somers’ d: Bağımlı ve bağımsız değişken ayrımı olan durumlarda asimetrik gamma ölçümüdür.

• Kendall’s Tau-b: Sıralı veya bağlı verilerde ilişki ölçer; bağ durumlarını hesaba katar.

• Kendall’s Tau-c: Sıralı değişkenlerde bağları dikkate almadan ilişki ölçer.

5️⃣ Nominal ile Aralık Ölçeği Arası İlişki (Nominal by Interval)

Bir değişken kategorik, diğeri sayısal olduğunda Eta katsayısı kullanılır.

• Eta (η): 0 ile 1 arasında değişir.

  • 0 → ilişki yok

  • 1 → tam ilişki

• Özellikle sayısal bir değişkenin (örneğin yaş veya gelir) kategorik bir faktörle (örneğin cinsiyet) ilişkisini yorumlamak için uygundur.

6️⃣ Kappa (Uyum Ölçümü)

Cohen’s Kappa, aynı olguyu değerlendiren iki farklı gözlemcinin (örneğin iki cerrahın) kararlarının tutarlılığını ölçer.

• 1 → mükemmel uyum

• 0 → tesadüfi uyum

SPSS, Kappa’yı yalnızca kare (square) tablolarda ve veri türleri aynı olduğunda (string/numeric) hesaplar.

7️⃣ Risk Ölçümleri (Risk Estimates)

Bu seçenek, özellikle 2x2 tablolarda bir faktörün olayla ilişkisini belirlemek için kullanılır.

• Odds Ratio (OR) ve Relative Risk (RR) hesaplanır.

• Güven aralığı 1 değerini içeriyorsa, ilişkinin istatistiksel olarak anlamlı olmadığı kabul edilir.

Tıbbi araştırmalarda, bu ölçüler genellikle “bir hastalık faktörünün komplikasyon riskini artırıp artırmadığını” değerlendirmede kullanılır.

8️⃣ McNemar Testi

Bağımlı iki değişken arasında fark olup olmadığını ölçen non-parametrik bir testtir. Genellikle ön-test / son-test tasarımlarında (örneğin tedavi öncesi-sonrası durum) tercih edilir.

SPSS, daha büyük kare tablolarda McNemar-Bowker testini otomatik olarak raporlar.

9️⃣ Cochran ve Mantel–Haenszel Testleri

Bu testler, iki ikili (dichotomous) değişken arasındaki ilişkiyi bir veya daha fazla katman değişkeni (örneğin cinsiyet, yaş grubu) altında koşullu olarak değerlendirir.

SPSS, diğer tüm testlerin aksine bu istatistikleri tüm katmanlar için tek seferde hesaplar.

Uygulama Adımı

Menü yolu:

Analyze → Descriptive Statistics → Crosstabs → Statistics... İlgili test türü seçilerek analize dahil edilir. Katman değişkeni eklendiğinde SPSS her katman için ayrı test çıktısı üretir.

Analizden Elde Edilebilecek Sonuçlar

Crosstabs istatistikleri sayesinde:

• Değişkenler arası bağımsızlık durumu test edilir.

• İlişkinin yönü ve gücü ölçülür.

• Alt gruplar (örneğin cinsiyet, yaş, diyabet durumu) arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak incelenir.

Bu yaklaşım, tıbbi veri çözümlemelerinde, özellikle komorbidite, risk faktörü veya klinik sonuç ilişkilerini değerlendirmek için temel öneme sahiptir.