SPSS Analizi: Teorik Temeller, Kavramsal Yapı ve Analiz Yaklaşımları

1. SPSS Nedir?

SPSS (Statistical Package for the Social Sciences), 1968 yılında Norman H. Nie ve C. Hadlai "Sociological" çalışmalarda kullanılmak üzere geliştirilmiş bir istatistiksel veri analizi yazılımıdır.

IBM tarafından satın alındıktan sonra IBM SPSS Statistics ismini almıştır. SPSS, öncelikle sosyal bilimlerde kullanılmak üzere tasarlanmış olsa da günümüzde tıp, eğitim, pazarlama, ekonomi, psikoloji ve mühendislik gibi pek çok alanda yaygın biçimde kullanılmaktadır.

2. SPSS Analizi Nedir?

SPSS analizi, araştırmalardan elde edilen nicel (sayısal) verilerin istatistiksel yöntemler kullanılarak işlenmesi, analiz edilmesi ve yorumlanmasını sağlayan bir süreçtir. SPSS analizleri genellikle şu adımları içerir:

• Verilerin tanımlanması ve sınıflandırılması

• Veri ön işleme (eksik veri, aykırı değer, normal dağılım kontrolü)

• Uygun istatistiksel testin seçimi

• İstatistiksel analizlerin uygulanması

• Bulguların yorumlanması ve raporlanması

3. İstatistiksel Temeller

SPSS analizleri, iki temel istatistik türüne dayanır:

a) Betimsel İstatistik (Descriptive Statistics)

• Amaç: Verileri özetlemek ve temel özelliklerini tanımlamak.

• Araçlar: Ortalama, medyan, mod, standart sapma, varyans, çeyrekler, minimum–maksimum, frekans tabloları, grafikler.

b) Çıkarımsal İstatistik (Inferential Statistics)

• Amaç: Örneklem verilerine dayanarak evren hakkında genellemelerde bulunmak.

• Araçlar: Hipotez testleri, güven aralıkları, p-değeri, parametrik ve non-parametrik testler.

4. SPSS’te Değişken Türleri

SPSS’te her değişken istatistiksel analiz için uygun şekilde tanımlanmalıdır:

• Nominal (Adlandırmalı): Cinsiyet, medeni durum gibi kategorik veriler.

• Ordinal (Sıralı): Memnuniyet düzeyi gibi sıralı ama aralık farkı bilinmeyen veriler.

• Interval (Eşit Aralıklı): Sıcaklık gibi sıfır noktası rastgele belirlenmiş ölçümler.

• Ratio (Oranlı): Gelir, yaş gibi sıfır noktası sabit olan sürekli değişkenler.

SPSS’te tanımlanan her değişken bu ölçek türüne uygun biçimde işlenmelidir.

5. SPSS’te Kullanılan Temel Analiz Türleri

a) Tanımlayıcı Analizler (Descriptive Statistics)

• Ortalama, medyan, mod

• Standart sapma, varyans

• Minimum, maksimum, aralık (range)

• Frekans tabloları

• Histogramlar ve pasta grafikler

b) Normallik Testleri

• Shapiro-Wilk Testi

• Kolmogorov-Smirnov Testi

• Skewness-Kurtosis katsayıları

• Q-Q plotlar, histogramlar

c) Hipotez Testleri

• Tek Örneklem t-Testi: Örnek ortalaması bilinen bir değere göre test edilir.

• Bağımsız İki Örneklem t-Testi: İki grubun ortalamaları karşılaştırılır.

• Eşleştirilmiş Örneklem t-Testi: Aynı grubun farklı zamanlardaki ortalamaları karşılaştırılır.

d) ANOVA (Varyans Analizi)

• Tek Yönlü ANOVA: Üç veya daha fazla grubun ortalamaları karşılaştırılır.

• İki Yönlü ANOVA: İki farklı faktörün etkisi incelenir.

• MANOVA: Birden çok bağımlı değişken analiz edilir.

e) Regresyon Analizi

• Basit Doğrusal Regresyon: Bir bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisi.

• Çoklu Regresyon: Birden fazla bağımsız değişkenin etkisi.

• Lojistik Regresyon: Bağımlı değişken kategorik olduğunda kullanılır.

f) Korelasyon Analizi

• Pearson Korelasyon: Sürekli değişkenler arası ilişki.

• Spearman Korelasyon: Sıralı veriler veya normal dağılmayan veriler için.

g) Ki-Kare Testi

• Kategorik veriler arasındaki ilişkilerin incelenmesi.

• Uygunluk ve bağımsızlık testleri.

h) Faktör Analizi

• Gözlenen değişkenleri daha az sayıda temel yapıya indirger.

• Özellikle ölçek geliştirme sürecinde kullanılır.

i) Güvenilirlik Analizi

• Cronbach’s Alpha ile iç tutarlılık ölçülür.

• Alpha > 0.70 genellikle yeterli güvenilirlik olarak kabul edilir.

6. SPSS'te Analiz Süreci Nasıl İşler?

1. Veri Girişi ve Kodlama: Değişkenlerin tanımı ve veri giriş ekranına uygun şekilde kodlanması yapılır.

2. Veri Temizliği: Eksik veri analizi, aykırı değer kontrolü, normal dağılım testleri uygulanır.

3. Analiz Seçimi: Araştırma sorusu ve hipotez doğrultusunda uygun analiz yöntemi belirlenir.

4. Analiz Uygulama: SPSS menüleri veya syntax (komut dosyası) ile analiz gerçekleştirilir.

5. Bulguların Yorumlanması: Elde edilen tablolar üzerinden p-değeri, etki büyüklüğü ve yön analiz edilir.

6. Raporlama: Bulgular APA formatına uygun biçimde yazılır.

7. SPSS’te Yorumlama Kavramları

• p-değeri (significance value): 0.05’ten küçükse istatistiksel olarak anlamlı kabul edilir.

• F değeri (ANOVA): Gruplar arası farkın anlamlılığını test eder.

• t değeri: İki grup arasındaki ortalama farkının anlamlı olup olmadığını gösterir.

• R² (Determinasyon katsayısı): Regresyon analizinde bağımlı değişkenin yüzde kaçının açıklandığını belirtir.

• Beta katsayısı (β): Bağımsız değişkenlerin etkisinin yönü ve büyüklüğünü gösterir.

8. SPSS’in Güçlü Yönleri

• Kullanıcı dostu grafik arayüz

• Kapsamlı istatistiksel analiz araçları

• Geniş veri formatı desteği

• APA’ya uygun raporlamaya uygun tablolar

• Tez, proje, makale gibi akademik çalışmalarda yaygın kullanım

9. SPSS ve Akademik Uygulama

SPSS, özellikle şu çalışmalarda tercih edilir:

• Lisans, yüksek lisans ve doktora tezleri

• Sosyal bilimlerde deneysel ve korelasyonel araştırmalar

• Tıp ve sağlık araştırmalarında epidemiyolojik analizler

• Psikoloji, eğitim ve davranış bilimlerinde test analizleri

• Pazar araştırmalarında müşteri verilerinin istatistiksel çözümlemesi

10. SPSS Analizinin Sınırları

• Karmaşık modelleme (SEM) için sınırlı (AMOS veya LISREL tercih edilir)

• Büyük veri (big data) analizinde yetersiz kalabilir

• Esnek kodlama yapısı R ve Python kadar güçlü değildir

• Lisans ücreti nedeniyle bazı kullanıcılar için erişim zordur

SONUÇ

SPSS analizi, istatistiksel çözümlemenin sistematik ve bilimsel biçimde yapılmasını sağlayan köklü bir analiz sistemidir. Teorik olarak, veri toplama, temizleme, analiz etme ve yorumlama süreçlerinin tümünü kapsar.

Analizlerin başarısı, sadece programı kullanmakla değil; aynı zamanda istatistiksel düşünce sistematiğini anlamakla mümkündür.